Carpe diem

Με το άρθρο μας αυτό παρουσιάζουμε το 11^ο ποίημα του πρώτου βιβλίου των Ωδών του Ορατίου, λατίνου ποιητή του 1^ου αι. π.Χ., στο οποίο απαντά και η γνωστή φράση carpe diem, μοτίβο της ποίησής του, απ’ όπου και εμπνευστήκαμε το όνομα του περιοδικού μας. Σημειωτέον ότι πολλά αποσπάσματα από έργα του ποιητή διδάσκονται διασκευασμένα στα βιβλία των Λατινικών της Β’ και της Γ’ Λυκείου.

Λατινικό κείμενο

Tu ne quaesieris, scire nefas, quem mihi, quem tibi

finem di dederint, Leuconoe, nec Babylonios

temptaris numeros. Ut melius, quidquid erit, pati.

Seu pluris hiemes seu tribuit Iuppiter ultimam,

quae nunc oppositis debilitat pumicibus mare

Tyrrhenum: sapias, vina liques et spatio brevi

spem longam reseces. Dum loquimur, fugerit invida

aetas: carpe diem quam minimum credula postero.

Μετάφραση στα ελληνικά

Λευκονόη, μη ρωτάς, δεν κάνει να ξέρεις

ποιο τέλος όρισαν οι θεοί για τη ζωή τη δική μου και τη δική σου·

και μη ζητάς τ’ άστρα μελετώντας να τό βρεις.

Πόσο είναι προτιμότερο να δείχνεις υπομονή σ’ ό,τι συμβεί!

Χειμώνες περισσότερους αν μας χρωστά ο Δίας

ή αν αυτόν μάς χάρισε στερνό, που σπάει το κύμα το τυρρηνικό

στ’ αντικρινά τα βράχια, δείξε τη φρονιμάδα σου,

στράγγιζε τα κρασιά σου·

κι αφού η ζωή είναι λίγη, κλάδευε τη μακρινή ελπίδα.

Όσο μιλάμε, θα ’χει πετάξει πια ο φθονερός ο χρόνος.

Απόλαυσε το σήμερα και δείξε ‑όσο το δυνατόν‑

λιγότερη εμπιστοσύνη στο αύριο.

Σχόλια

Μια χειμωνιάτικη μέρα βρίσκεται σε κάποια ακτή της τυρρηνικής θάλασσας, προφανώς φιλοξενούμενος της αγαπημένης του Λευκονόης, στην οποία και απευθύνεται. Την αποτρέπει από την ενασχόλησή της με την αστρολογία (Babylonios numeros: Βαβυλώνιοι υπολογισμοί). Είναι ανόσιο να ζητά κανείς να μάθει τα μελλούμενα. Πρέπει να δείχνει υπομονή στη ζωή της και να μη ζει με το άγχος του χρόνου, που τους είναι γραπτός από τους θεούς. Πρέπει να φαίνεται σοφή, περιορίζοντας τη μακρινή ελπίδα. Ο χρόνος είναι φθονερός· με το βιαστικό του πέρασμα συντομεύει όλο και περισσότερο τις χαρές της ζωής. Της συστήνει να απολαμβάνει το παρόν: Carpe diem. Το γνωμικό αυτό του Οράτιου απηχεί το επικούρειο «Καρπίζεσθαι χρόνον». Ἐπίκουρος, Ἐπιστολαί, 3, 126: Ὥσπερ δὲ σιτίον, οὐ τὸ πλεῖον πάντως ἀλλὰ τὸ ἥδιον αἱρεῖται, οὕτω καὶ χρόνον οὐ τὸν μήκιστον ἀλλά τὸν ἥδιστον καρπίζεται: Όπως ακριβώς κάποιος προτιμά όχι την ποσότητα αλλά την ποιότητα στην παραγωγή σταριού, έτσι απολαμβάνει όχι τόσο τη μακροζωία αλλά την ευτυχία.

Το αύριο δεν ανήκει στους ανθρώπους. Η δυσπιστία του ποιητή για το μέλλον, που συχνά τονίζεται στη Ωδές του, έχει επικούρειες ρίζες: Ἐπικουρος, Ἐπιστολαί, 3, 127: Μνημονευτέον δὲ ὡς τὸ μέλλον οὔτε ἡμέτερον οὔτε πάντως οὐχ ἡμέτερον, ἵνα μὴ πάντως προσμένωμεν ὡς ἐσόμενον μήτε ἀπελπίζωμεν ὡς πάντως οὐκ ἐσόμενον: Ας τονιστεί πως το μέλλον ούτε μας ανήκει ούτε δε μας ανήκει· έτσι, ας μην προσμένουμε ότι θα γίνει κάτι ούτε να απελπιζόμαστε αν κάτι δε συμβεί.

Η φιλοσοφική αυτή θεώρηση και η πρόταση του Ορατίου περί ζωής καθίσταται ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, αν λάβει κανείς υπόψη του πόσοι άνθρωποι, προσπαθώντας να διερευνήσουν το μέλλον τους, πέφτουν θύματα επιτηδείων αστρολόγων, μέντιουμ και λοιπών απατεώνων. Αφετέρου, πόσοι από άγχος και αγωνία για το αύριο επιδίδονται σ’ έναν αγώνα δρόμου, προκειμένου να διασφαλίσουν το μέλλον τους, χάνοντας όμως την ποιότητα της ζωής τους στο σήμερα.

Βιογραφικά στοιχεία

Quintus Horatius Flaccus, Βενουσία 65-Ρώμη 8 π.Χ.

Λατίνος ποιητής. Γιος ενός απελεύθερου, έλαβε μόρφωση αντάξια ενός ευγενούς και στέρεη ηθική αγωγή. Ξεκίνησε από τη Ρώμη, ήρθε σε επαφή με τους επικούρειους κύκλους της Καμπανίας και αργότερα πήγε στην Αθήνα, για να συνεχίσει τις σπουδές του. Μετά το θάνατο του Καίσαρα κατατάχθηκε στον στρατό των τυραννοκτόνων, και πολέμησε με τον βαθμό του χιλίαρχου. Η ήττα των δημοκρατικών και μια προσωπική του ατυχία (εγκατέλειψε την ασπίδα του στο πεδίο της μάχης) σημάδεψαν τη ζωή και την ψυχολογία του. Αφού έχασε το μικρό του κτήμα και εργάστηκε ως γραφέας. Προσπάθησε από κει και πέρα να ρυθμίσει το βίο του σύμφωνα με τις υποδείξεις των φιλοσόφων, όχι μόνο των επικούρειων, αλλά κάθε ρεύματος. Γνωρίστηκε με τον Μαικήνα και συνδέθηκαν με στενή φιλία. Χάρη σ’ αυτόν απέκτησε ένα κτήμα στη Σαβίνη, όπου αποσυρόταν, παρακολουθώντας όμως τις εξελίξεις στη Ρώμη. Προστατευόμενος του αυτοκράτορα Αυγούστου, αρνήθηκε επίσημα αξιώματα και να αφιέρωσε τον ελεύθερο χρόνο του στη φιλοσοφία και στην ποίηση. Πέρασαν πολλές γυναίκες από τη ζωή του, χωρίς όμως να έχει συγκλονιστικά πάθη. Η άσκηση της σύνεσης και η επίμονη αναζήτηση της επικούρειας αταραξίας έκαναν τον Οράτιο έναν φαινομενικά γαλήνιο άνθρωπο, χωρίς ωστόσο να αποκοιμήσουν τελείως τις ανησυχίες του.

Έργα

Επωδές (Epodon Liber): περιέχουν προσωπικές επιθέσεις, πολιτικές και φιλολογικές, κατά το πρότυπο του Αρχίλοχου και του Ιππώνακτα. Σάτιρες (Satyrae, 18 συνθέσεις σε 2 βιβλία): εδώ αποκαλύπτεται η ιδιοσυγκρασία του, εύθικτη, αγαθή, έντονα δηκτική, ανίκανη όμως για ανηλεείς επιθέσεις. Προσφέρει έτσι πολυεδρικά μια πιστή εικόνα του εαυτού του. Ωδές (Carmina) σε τέσσερα βιβλία. Δύο είναι οι πηγές της έμπνευσής του: η πολιτικο-εγκωμιαστική και η φιλική-ερωτική. Γενικά υμνεί τα ηθικοπολιτικά ιδεώδη του Αύγουστου, τα κατορθώματα της αυτοκρατορικής οικογένειας και καταλήγει στην κολακεία. Πιο αξιόλογα είναι τα λυρικά του ποιήματα, που μοιάζουν με παραλλαγές ενός και μόνο μουσικού θέματος. Σ’ αυτά ο πόνος της ζωής μετριάζεται με το carpe diem (απόλαυσε την κάθε ημέρα σου). Φανερές είναι στην ποίησή του οι επιδράσεις από τον Αλκαίο και τη Σαπφώ μέχρι τον Καλλίμαχο και τους «νέους ποιητές». Επιστολές (Epistulae), έργο της ωριμότητάς του, σε 2 βιβλία, που διακρίνεται από αντιλυρισμό και ηθικολογική διάθεση. Κάθε επιστολή είναι αφιερωμένη σε ένα φίλο και αποκαλύπτει έντονη συναισθηματικότητα.