Άσβεστη παραμένει η πίστη των χριστιανών της Δυτικής Μακεδονίας και όμορων περιοχών καθώς και το ενδιαφέρον τους για το μοναστήρι της Ζάβορδας, το οποίο γιορτάζει στις 7 Αυγούστου τον κτίτορά του Όσιο Νικάνορα.
Τόσο στις 6 Αυγούστου, ημέρα του Σωτήρος, όσο και ανήμερα της μνήμης του Οσίου Νικάνορος, στη Ζάβορδα Γρεβενών συρρέουν κατά εκατοντάδες οι πιστοί, για να προσκυνήσουν τα ιερά λείψανα του Αγίου.
Πολλοί μάλιστα κατασκηνώνουν για ένα τριήμερο στους πρόποδες του όρους Καλλίστρατου, του όρους που πήρε το όνομά του από τον παλαιό ασκητή Καλλίστρατο, που ασκήτεψε και εκοιμήθη στην περιοχή αυτή, όπου δεσπόζει σήμερα η ιερά μονή Οσίου Νικάνορα.
Τα πολλά θαύματα που έκανε ο Όσιος Νικάνορας, όταν ζούσε στο φιλόξενο μοναστήρι, το οποίο έκτισε το 1534 «με πολλούς κόπους και μόχθους», όπως έγραψε ο ίδιος στη διαθήκη του, το έκαναν πολύ γρήγορα γνωστό σε όλη τη σκλαβωμένη τότε Ελλάδα.
Ο Όσιος Νικάνωρ γεννήθηκε το 1491 στη Θεσσαλονίκη από πλούσιους γονείς, οι οποίοι δυσκολεύτηκαν να αποκτήσουν παιδιά. Η πίστη τους όμως, η οποία συνοδεύονταν από δεήσεις και αγαθοεργίες, τους έκανε να ευτυχήσουν και να αποκτήσουν μετά από χρόνια το Νικόλαο, όπως ήταν το κοσμικό όνομα του Οσίου.
Όταν πέθαναν οι γονείς του, ο Όσιος Νικάνωρ βρέθηκε να είναι κληρονόμος μεγάλης περιουσίας, όμως ήδη η εκκλησία τον είχε κερδίσει. Μία νύχτα, ενώ προσεύχονταν, ουράνια φωνή τού παρήγγειλε «να πορευθεί εις το του Καλλιστράτου όρος, για να αγωνιστεί εκεί καλώς».
Αφού μοίρασε την περιουσία του στους φτωχούς, ξεκίνησε για τον προορισμό του μαζί με τον Όσιο Διονύσιο τον εν Ολύμπω. Στη διαδρομή οι δρόμοι τους χώρισαν και ο Όσιος Νικάνωρ έφθασε μόνος του στο Καλλίστρατον όρος, όπου με πολύ κόπο έκτισε το ασκηταριό του, το οποίο και σώζεται μέχρι και σήμερα, στους δύσβατους βράχους, στις όχθες του Αλιάκμονα ποταμού. Είναι ένα μονύδριο με μικρή εκκλησία αφιερωμένη στον Άγιο Γεώργιο και δυο συνεχόμενα απανωτά κελιά.
Κάποια νύχτα την ώρα που προσεύχονταν άκουσε και πάλι ουράνια φωνή, που τον καλούσε να πάει στην κορυφή του όρους και να βρει την εικόνα του Σωτήρος, η οποία ήταν κρυμμένη εκεί από την εποχή των εικονομάχων και να κτίσει στο σημείο αυτό μοναστήρι, κάτι που έκανε στη συνέχεια.
Στην κορυφή του όρους το μοναστήρι φαντάζει ως κάστρο. Το καθολικό του μοναστηριού (ο κυρίως ναός δηλαδή) είναι αφιερωμένο στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος Χριστού. Είναι Βυζαντινού ρυθμού σε σχήμα Σταυρού και ο τρούλος του στηρίζεται σε τέσσερις πεσσούς. Συνεχόμενα με το ναό και εκατέρωθεν του ιερού υπάρχουν δυο παρεκκλήσια, του Αγίου Αθανασίου και του Τιμίου Προδρόμου. Στο νότιο άκρο του νάρθηκα υψώνεται καμπαναριό ύψους 20 μέτρων. Γύρω από το ναό υπάρχει περίβολος στρωμένος με ποταμολίθαρα και περιλαμβάνει και κιόσκι.
Η προσφορά του μοναστηριού ήταν ανεκτίμητη σε όλους τους Εθνικούς απελευθερωτικούς αγώνες, λόγω της στρατηγικής θέσεως, αλλά και της οικονομικής ακμής που απέκτησε, τόσο όταν ζούσε ο Όσιος Νικάνωρ όσο και όταν εκοιμήθη στις 7 Αυγούστου του 1549, σε ηλικία 58 ετών.
Το μοναστήρι της Ζάβορδας φημίζονταν για τη φιλοξενία του και πολλά μονοπάτια, από Γρεβενά, Σιάτιστα, Κοζάνη, Σέρβια, Δεσκάτη και άλλες πόλεις και χωριά της Δυτικής Μακεδονίας, οδηγούσαν στο μοναστήρι της Ζάβορδας.
Η παράδοση αυτή ήταν ιερή από την εποχή που ζούσε ο Όσιος Νικάνορας και διατηρήθηκε όλα τα επόμενα χρόνια, οπότε οι φιλοξενούμενοι και οι περαστικοί έβρισκαν πάντα ένα πιάτο φαγητό και ένα ποτήρι κρασί, από τα μεγάλα αμπάρια που υπήρχαν σ’ αυτό.
Ανεκτίμητη ήταν όμως και η προσφορά του Οσίου, τόσο όταν ήταν εν ζωή όσο και μετά που εκοιμήθη, καθώς η πίστη σ’ αυτόν και την εκκλησία οδήγησαν σε μία σειρά θαυμάτων μέχρι και σήμερα, τα οποία έχουν σχέση με τις επιδημίες και τις αρρώστιες.
Σήμερα η Ιερά Μονή του Οσίου Νικάνορος, έχει ακόμη βαθιές τις πληγές από το σεισμό της 13ης Μαΐου του 1995, όταν γκρεμίστηκαν σχεδόν όλα τα κελιά, ενώ υπέστη σοβαρές ζημίες και το καθολικό, το οποίο κτίστηκε στο σημείο που βρέθηκε η εικόνα του Σωτήρος.
Ήδη εδώ και μερικά χρόνια, με πρωτοβουλία του σεβασμιότατου μητροπολίτου Γρεβενών κ. Σεργίου, το μοναστήρι δέχεται και πάλι τους ταπεινούς προσκυνητές, αφού έχουν ξαναχτιστεί οι βοηθητικοί χώροι και αναστηλώθηκε το καθολικό της Μονής.
Έτσι ο επισκέπτης μπορεί και πάλι να αισιοδοξεί ότι το μοναστήρι που έπαιξε τόσο σημαντικό ρόλο στην περιοχή, από την εποχή ακόμη του Οσίου Νικάνορα, θα μπορεί και πάλι να επανδρωθεί με μοναχούς για να αποτελέσει ξανά κέντρο Ορθοδόξου πνευματικής ζωής και άσκησης και φωτεινό φάρο στο πνευματικό σκοτάδι της εποχής μας. Αυτή η ελπίδα, αν γίνει πραγματικότητα, θα αποτελεί και την καλύτερη τιμή στο πρόσωπο του Αγίου.
- Γλαβίνας Απόστολος, Ο Όσιος Νικάνορας: Ένας Θεσσαλονικέας ιδρυτής μονής, εκδ. Τέρτιος, σελ. 96, 3,60 €.
- Ιορδάνογλου Αντώνης, Τα ερημητήρια του Αλιάκμονα, εφ. Ελευθεροτυπία, 17/8/2002.
- Λυριτζής Γ., Ο όσιος Νικάνωρ και το μοναστήρι του, εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών, Γρεβενά 1995.
- Ντρενογιάννης Γιάννης, Το μονοπάτι το παλιό, το δύσκολο, εφ. Τα Νέα, 7/1/2000.
- Πολίτης Λίνος, Οι βιβλιοκρισίες (1926-1973), Τιμητικό αφιέρωμα στη μνήμη του Λίνου Πολίτη, εκδ. Μ.Ι.Ε.Τ., σελ. 490, 21,60 €. (& Μετά είκοσιν έτη, εφ. Ελευθεροτυπία, 28/3/2003)
- Σιγάλας, Σ., Μητροπολίτης Γρεβενών, Ιερά Μονή Οσίου Νικάνορος και το κειμηλιοφυλάκιον αυτής, εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Γρεβενών, Γρεβενά 1991.
- Χατζηιωάννου Μ.-Χ., Η μονή Ζάβορδας και ο ωκισμένος χώρος στην κοιλάδα του μέσου Αλιάκμονα σελ. 541-550 στο: Η Κοζάνη και η περιοχή της, Πρακτικά Α' Συνεδρίου, εκδ. Ινστιτούτο Βιβλίου & Ανάγνωσης, Κοζάνη 1997.
- http://ilias.www4free.de/Nikanor/nikanor.html
- http://www.culture.gr/2/21/212/21211n/g212kn04.html
- http://www.ecclesia.gr/greek/dioceses/Grevenon/Grevenon.html
Μεταξύ των σωζομένων αρχαίων κωδίκων, βρίσκεται και ο μοναδικός του «Λεξικού του Πατριάρχη Φωτίου». Το βιβλίο αυτό, που έγραψε τον ένατο αιώνα ο Μέγας Φώτιος, Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, έξοχος ελληνιστής και φορέας της πρώτης αναγέννησης των γραμμάτων στο Βυζάντιο, περιλαμβάνει αποσπάσματα από συγγράμματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, που σώζονταν κατά την εποχή του, δεν σώζονται όμως σήμερα (σ’ αυτό έγκειται και η μεγάλη αξία του). Αντίγραφά του διασώζονται άλλα δύο: ένα στη βιβλιοθήκη του πανεπιστημίου Καίμπριτζ της Αγγλίας και ένα στη βιβλιοθήκη του Βερολίνου. Αυτά όμως είναι ελλιπή, ενώ της Ζάβορδας είναι πλήρες και γι’ αυτό μοναδικό. Το Λεξικό ανακάλυψε ο καθηγητής του πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Λίνος Πολίτης. Χάρη στην καταγραφή του Πατριάρχη Φωτίου σώζονται σήμερα ολόκληρα αποσπάσματα από χαμένα έργα αρχαίων κωμωδιών, όπως αυτές που έγραψαν ο Κρατίνος και ο Εύπολις, αλλά και αποσπάσματα αρχαίων Ελλήνων ποιητών και ιστορικών.